Co zrobiła Ordynacja Zamojska dla Ziemi Biłgorajskiej?

M.in. ród Gorajskich sprawował pieczę nad Biłgorajem wraz z Gorajem, natomiast Turobin spoczywał w rękach Górków. Jan Sariusz Zamoyski, mając na początku Zamość, ale i także starostwo Zachemskie, sukcesywnie rozszerzał swe ziemie. Zamch początkowo należał do dóbr królewskich, zarządzany oczywiście przez Zamoyskiego. Stefan Batory nadał kanclerzowi Zamch, wraz z zamkiem drewnianym i okolicznymi wioskami. Ordynatowi zależało na rozszerzeniu granic dawnych dóbr zarówno na wschód, jak i na zachód. Zależało mu bowiem na dostępie do rzek Wisły i Sanu, by właśnie stamtąd mógł spławiać drogą rzeczną produkty rolnicze i drewno aż do Gdańska. W 1589 roku do nowo utworzonej ordynacji wchodziły dwa miasta i 39 wsi, w tym sześć majętności i dwa starostwa. W 1605 roku "państwo zamojskie" liczyło 3710 km², z sześcioma miastami i 149 wsiami. Ordynacja dzieliła się na mniejsze jednostki administracyjne zwane kluczami. Zamoyski wykupywał dobra m.in. od Górków (Szczebrzeszyn), Tarnowskich (Tarnogród), Radziwiłłów (Kraśnik) i Gorajskich (Goraj, Turobin i Sól). Mimo bardzo burzliwego XVII wieku, ordynacja nadal się rozwijała.  W 1688 roku w dobrach znalazło się dziewięć miast, 168 wsi i 60 folwarków. Zamoyscy kontynuowali dzieło wielkiego poprzednika. Jan Zamoyski marzył o posiadaniu Biłgoraja, jednak wszedł w spór z Adamem Gorajskim. Kanclerz był zdeterminowany do tego stopnia, że zniszczył Sól. W 1599 roku na mocy trybunału Sól i Dąbrowica weszły w skład ordynacji, natomiast Gorajski zatrzymał Biłgoraj i Gromadę. Sól z czasem stał się siedzibą klucza solskiego. Ordynaci mieli olbrzymi wkład w rozwój chrześcijaństwa, szczególnie religii rzymskokatolickiej. Wówczas w Biłgoraju i okolicach dominowały cerkwie unickie, natomiast parafie rzymskokatolickie funkcjonowały w Goraju, Łukowie czy Potoku Górnym. W 1640 roku, na gruntach wsi Białej, został ulokowany Janów Ordynacki przez Katarzynę Zamoyską z Ostrowskich, zatwierdzony przez Władysława IV Wazy. W Janowie odbywały się cuda za sprawą Matki Bożej, toteż Zamoyscy czynili starania, by uczcić to miasto. W 1647 roku w drewnianej kapliczce Zamoyscy umieszczają cudowny obraz MB Łaskawej. W 1659 roku Jan Sobiepan Zamoyski funduje drewniany kościół. Pod Biłgorajem funkcjonowała wioska Puszcza Solska, założona na gruntach wydzielonych z Ordynacji Zamojskiej, które stały się miejscem cudów za sprawą św. Marii Magdaleny.  W latach 20. XVII wieku na prośbę II ordynata Tomasza Zamoyskiego przybyli tu franciszkanie. W nieistniejącej jeszcze wsi, za sprawą wspomnianego Jana Sobiepana Zamoyskiego, zatwierdzono oficjalnie osiedlenie się w 1644 roku zakonników. Erekcji ich domu zakonnego dokonał biskup chełmski Paweł Piasecki. Ordynat ów był fundatorem pierwszego drewnianego kościoła i klasztoru. Niestety, wielu ludzi wciąż powołuje się na pseudoźródła, które nie mają nic wspólnego z faktami. Tomasz Zamoyski, tak niesłusznie przypisany przez wielu amatorów do oficjalnego sprowadzenia franciszkanów w 1644 roku, zmarł przecież w 1638 roku. Jak więc mógł to zrobić zza grobu? Co najmniej trzy źródła historyczne potwierdzają, że to III ordynat, a więc Jan Sobiepan Zamoyski, sprowadził franciszkanów. V ordynat, Tomasz Józef Zamoyski, ufundował w tym miejscu czwarty z kolei kościół św. Marii Magdaleny. Świątynię tę budowano od 1705 do 1713 roku. Następnie w 1721 roku ten sam ordynat ufundował jeszcze parafię franciszkańską. Co ciekawe, mimo zachowania się do naszych czasów co najmniej kilku cennych źródeł odnośnie powstania i rozwoju tej wspólnoty parafialnej, niektórzy nadal negują datę jej utworzenia. 3 stycznia 1723 roku dokonano erekcji parafii w Józefowie, a Tomasz Józef Zamoyski na mocy tego aktu dokonał przeniesienia kościoła z Majdanu Nepryskiego do Józefowa. Ale nie spoczął tylko na hojności wobec Puszczy Solskiej i Józefowa. Wcześniej, tj. w 1720 roku, ufundował  kościół i klasztor franciszkanom w Górecku Kościelnym. VII ordynat Tomasz Antoni Zamoyski, wraz z żoną Teresą Michnowską, ufundowali jeszcze kościół w Hucie Krzeszowskiej (dokładnie w 1766 roku). Tamtejsza parafia została dzięki Zamoyskim uposażona w ziemię. W 1778 roku Konstancja Zamoyska ufundowała dodatkowo murowany konwent franciszkanom w Puszczy Solskiej. Jednak w 1794 roku kościół i świeżo zbudowany klasztor zostały strawione przez ogień wywołany uderzeniem pioruna. Aleksander August Zamoyski planował wybudować nowy kościół, jednak ówczesne władze austriackie nie wyraziły na to zgody. Przez zaistniałą w ten sposób sytuację jedno ze skrzydeł klasztoru zostało przebudowane na kościół i służyło odtąd wiernym aż do 1928 roku włącznie. W kontekście fundacji kościołów i klasztorów rodzina Zamoyskich okazała się wyjątkowo hojna, co było w zasadzie normą rodów magnackich w Rzeczypospolitej w dobie przedrozbiorowej. Ekspansja ordynacji na ziemiach biłgorajskich polegała przede wszystkim na wykarczowaniu lasów i osiedlanie osadników. W ten sposób powstał Majdan Księżpolski (ok. 1680 roku), Dereźnia (ok. 1730) i inne wsie. Wioski w dużej mierze składały się z budziarzy. To byli tzw. "ludzie z lasu", którzy posiadali powinności, odmienne od chłopów pańszczyźnianych. Budziarze zamieszkiwali w budach, czyli domkach i zajmowali się wyrobem smoły i mazi. W międzyczasie powstawały kolejne wioski, jak Wasągi czy Rudka. Wraz z wioskami powstawały także folwarki czy młyny. W Majdanie Księżpolskim wybudowano modrzewiowy dwór. Dodatkowo w Rudzie Solskiej istniał folwark funkcjonujący od początku XVIII w. Około 1800 roku w Bidaczowie Nowym powstał folwark, po lewej stronie Łady. Około 1820 roku założono folwark w Zofiampolu koło Dereźni, przy istniejącym wówczas młynie. Folwarkami zarządzał dzierżawca, który podpisywał umowy najczęściej na kilka lat. Rzadko się zdarzało, że zarządca dzierżawił folwark dłużej niż kilka lat. Do jego zadań należało utrzymać budynki folwarczne w dobrym stanie. Nie należy zapomnieć, że dzierżawca zarządzał także kluczem. Na ziemi biłgorajskiej znalazły się trzy klucze: solski, gorajski i księżpolski. Tu mam na myśli klucze położone najbliższej Biłgoraja. Na tle rozwoju Ordynacji można zaobserwować postęp feudalizmu. Gospodarka folwarczna była głównym motorem napędowym w kontekście finansów. Niestety brak konkretnych informacji z XVII wieku nie pozwala odtworzyć obraz funkcjonowania gospodarki folwarcznej. Dopiero źródła z połowy XVIII wieku dostarczają nam wiele cennych informacji. Można się zatem domyślać, że niekorzystne zawieruchy dziejowe w postaci wojen (Powstanie Chmielnickiego, Potop Szwedzki, wojna z Siedmiogrodem), dodatkowo międzynarodowy konflikt w postaci III Wojny Północnej dobijał gospodarkę i w bardzo dużym stopniu zeszczuplał finanse latyfundium. Ordynaci musieli przez to zaciągnąć kredyty i wykorzystać pieniądze uzyskane dzięki czynszom przez poddanych. Jakby było tego mało, V ordynat, Tomasz Józef Zamoyski, wpadł w konflikt z Augustem II Sasem, przez co musiał na własną rękę kontynuować politykę rozwoju osadnictwa w swych dobrach. Tomasz Józef Zamoyski zapisał się w historii człowieka jako pobożny, odważny i energiczny człowiek. Wracając do działalności V ordynata, oprócz fundacji parafii w Puszczy Solskiej, została założona przez niego także wspólnota parafialna w Józefowie. Jakbyśmy wrócili kilkanaście lat wstecz, to tenże Zamoyski założył jeszcze wspomniany Józefów na gruntach Majdanu Nepryskiego. Co ważne, dokonał tego w bardzo ciekawych okolicznościach. Wówczas bowiem I Rzeczypospolitę trawiła straszliwa III wojna północna. Nasz kraj był bezradny i bardzo nieskuteczny w działaniach wojennych, a król August II Sas, urodzony w Saksonii, zezwalał jej wojskom na przejście przez Polskę, co w konsekwencji zmuszało wsie i miasta do utrzymywania tych oddziałów. Zamoyski, mając już przygotowany akt lokacji Józefowa, już tylko czekał na podpis króla. Jednak w 1715 roku w Tarnogrodzie została zawiązana tzw. konfederacja tarnogrodzka, która była wymierzona przeciwko Augustowi II i protestowała przeciwko obecności armii saskiej. Obrażony monarchia nie mógł tego przełknąć i odmówił podpisu aktu. Wobec tego V ordynat nakazał w 1719 roku... wybudować miasto, natomiast 3 grudnia 1725 roku sam podpisał akt lokacyjny! W 1791 roku Aleksander August Zamoyski założył wieś Aleksandrów w miejscu zniszczonego przez huragan lasu Tychec. Warunkiem do osiedlania nowej wsi była budowa domów (kto nie dokładał do tego obowiązku, mógł zostać wydalony ze wsi). Na podstawie inwentarzy z XVIII wieku można zaobserwować intensywną ekspansję sieci osadniczej w dobrach Zamoyskich. Przykładowo, w 1772 roku w Ordynacji było 10 miast i 164 wsi. W 1783 roku liczba wsi zwiększyła się o cztery, natomiast w 1786 roku w statusie Ordynacji zatwierdzonym przez cesarza Austrii Józefa II, było już 10 miast i aż 195 wsi.   Michał Kańkowski p.o. prezesa BTR wszelkie prawa zastrzeżone   foto: Archiwum Ordynacji Zamoyskich IPN