Dzieje powiatu biłgorajskiego: najpierw był zamek w Goraju

Południowo-zachodnia część dzisiejszej Lubelszczyzny należała do najpóźniej poddających się osadnictwu terenów Małopolski. Obszary położone w dorzeczu Sanu i Tanwi weszły w skład Korony w połowie XIV w. jako część ziemi przemyskiej. Znajdowało się tam wówczas niegrodowe starostwo krzeszowskie. Z kolei okolice, na których założono później Biłgoraj, wchodziły już w skład województwa lubelskiego, powiatu urzędowskiego. Jedne ze starszych wsi na tym terenie to Łukowa i Obsza założone przez Jaśka Kustrę w drugiej połowie XIV w., starostę niegrodowego w Krzeszowie. Wiek XVI na Lubelszczyźnie to początek okresu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Powstały w tym czasie m.in. wsie: Rzeczyce, Kąty, Sokołówka, Gromada, Dąbrowica, Olendrów (od końca XVI w. nosił już nazwę Sól). Najstarszą lokacją miejską na tym terenie wyróżnia się Goraj. Goraj: W XIV w. znajdował się tam zamek i wieś Oprócz Goraja były tam w okolicy wsie: Łada, Radzięcin, Chrzanów i Branwica. Ziemie Gorajskich, wpływowej rodziny ruskiej, to duży kompleks majątkowy, w skład którego wchodził Kraśnik, gród Goraj wraz z okolicznymi wsiami oraz nieco później – Szczebrzeszyn. Powstanie Goraja łączy się z nadaniem przez Ludwika Węgierskiego w 1377 r. Dymitrowi i Iwanowi z Klecia zamku Goraj, zwanego Łada, ale jest możliwe, że było to potwierdzenie nadania, którego dokonał wcześniej Kazimierz Wielki. Kolejne lokacje miast na tym terenie były późniejsze – Tarnogród prawa miejskie otrzymał w 1567 r. staraniem Jana Tarnowskiego. Prawa miejskie nadał mu Zygmunt August. Początkowo Tarnogród wchodził w skład starostwa krzeszowskiego. W 1588 r. starostwo krzeszowskie wraz z przyległym starostwem zamechskim otrzymał kanclerz Jan Zamoyski.  Niedaleki stosunkowo Zamość prawa miejskie uzyskał w 1580 r. Natomiast Krzeszów prawa miejskie otrzymał w 1641 r. W 1589 r. utworzono Ordynację Zamojską. Wśród różnych włości i wsi, które kanclerz Zamoyski przyłączał do ordynacji, były dobra gorajskie i włość turobińska, ponadto kupił kilka wsi leżących w obrębie klucza krzeszowskiego, m.in. Chmielek, Rakówkę i Zawadkę. Józefów dokument lokacyjny otrzymał w 1725 r., podpisany przez właściciela miasta Tomasza Józefa Zamoyskiego; został założony na gruntach wsi Majdan Nepryski. Dużą enklawę wśród dóbr Zamoyskich stanowił Biłgoraj i Frampol. Biłgoraj prawa miejskie otrzymał w 1578 r. Został założony jako nowe miasto dzięki staraniom Adama Gorajskiego. Biłgoraj: Prawa miejskie, magdeburskie, nadał mu król Stefan Batory Frampol prawa miejskie uzyskał w XVIII w. i, podobnie jak w Józefowie, nie uzyskano na nie potwierdzenia królewskiego. Wieś została osadzona w tym miejscu w 1705 r. przez hrabiego Franciszka Butlera. Miejscowość stała się miastem prawdopodobnie około roku 1736 (lub dopiero w 1773 r.). W miasteczku zajmowano się przede wszystkim tkactwem. Wszystkie te miasteczka, wraz z okolicznymi wsiami, poza Biłgorajem i Frampolem, z czasem znalazły się w Ordynacji Zamojskiej. Było to olbrzymie, sukcesywnie rozrastające się, latyfundium magnackie. Ogółem w skład ordynacji weszło 10 miast. Ordynacka gospodarka była nastawiona w dużej mierze na handel zbożem i jego eksport za granicę. Ordynacja popierała też rozwój przemysłu. W XIX w. działała huta żelaza w Hamerni koło Józefowa oraz papiernia. W samym Józefowie w pierwszej połowie XIX w. funkcjonowała słynna w całym Królestwie drukarnia żydowska założona przez Szyję Waksa. W latach I Rzeczypospolitej jednym z najważniejszych wydarzeń była konfederacja tarnogrodzka zawiązana 6 listopada 1715 r. w tarnogrodzkim kościele. Spowodowało ją wprowadzenie w 1713 r. na terytorium Rzeczypospolitej wojsk saskich, których utrzymanie spadło na barki szlachty. Konfederacja zawiązana została pod hasłem samoobrony i zachowania wolności szlacheckich. Słabość militarna konfederacji, brak pozytywnego programu walki oraz brak właściwej orientacji politycznej zadecydowała o niepowodzeniach wojennych tego ruchu. W 1772 r. w czasie pierwszego rozbioru wojska austriackie opanowały całe terytorium późniejszego powiatu biłgorajskiego. Pod zaborem znalazł się duży teren obejmujący nie tylko miasta Biłgoraj, Janów, Goraj czy Zaklików, ale także Zamość, Hrubieszów, Tomaszów, Szczebrzeszyn, czy należące do ziemi przemyskiej – Tarnogród i Krzeszów. W 1776 r., na mocy Konwencji Warszawskiej  Austria zwróciła Rzeczypospolitej część zabranego terytorium, w skład którego wchodził Biłgoraj, Goraj i Janów wraz z okolicami   Na powrót w granicach Austrii Biłgoraj wraz z okolicznymi terenami znalazł się po trzecim rozbiorze i stan ten trwał aż do 1809 r., kiedy to tereny te włączono do Księstwa Warszawskiego. W tym czasie Biłgoraj, Janów i Krzeszów przyłączono do nowo utworzonego powiatu tarnogrodzkiego w departamencie lubelskim. W 1815 r., gdy utworzono Królestwo Polskie, Biłgoraj wraz z okolicznymi terenami znalazł się w zaborze rosyjskim, w powiecie tarnogrodzkim. Od 1813 r., ziemie Księstwa były ponownie pod okupacją wojskową. W 1816 r. – Biłgoraj znalazł się w obwodzie zamojskim, z siedzibą w Janowie Lubelskim. Na Zamojszczyźnie działania wojenne w czasie powstania listopadowego rozpoczęły się w lutym 1831 r. Ludność ofiarnie włączała się do udziału w powstaniu poprzez udział ochotników np. w Straży Bezpieczeństwa, będącej formacją porządkową i rezerwową dla armii oraz liczne dobrowolne opłaty pieniężne na rzecz powstania. Dążenia niepodległościowe w społeczeństwie polskim były ciągle żywe. 22 stycznia 1863 r., kiedy wyznaczono wybuch powstania, w Biłgoraju i okolicy nie zaatakowano wojsk rosyjskich, gdyż była zbyt silna załoga rosyjska. Jedna z pierwszych potyczek z Kozakami na tym terenie została stoczona pod Józefowem, 24 stycznia 1863 r. W okolicy Zwierzyńca i Szczebrzeszyna działał też miejscowy oddział H. Gramowskiego, który 31 stycznia rozgromił posterunek kozacki w Józefowie. W marcu 1863 r. stoczył kilka potyczek oddział płk. Leona Czechowskiego, m.in. pod Potokiem Górnym, Ciosmami i Gozdem. Na tym terenie walczył także oddział M. Borelowskiego ps. Lelewel, który stoczył walkę pod Borowymi Młynami i 24 kwietnia pod Józefowem. W walce polegli m.in.: komisarz województwa lubelskiego, G. Wasilewski, ks. M. Żółtowski, kapelan obozowy oraz Mieczysław Romanowski, poeta, autor poematu Dziewczę z Sącza. Później, gen. A. Jeziorański pod Kobylanką stoczył dwie bitwy – 1 maja i 6 maja 1863 r. W sierpniu działał tutaj oddział Kajetana Cieszkowskiego "Ćwieka", który połączył się z oddziałem Lelewela i razem stoczyli zwycięską walkę z Rosjanami pod Panasówką 3 września 1863 r. Pod samym Biłgorajem doszło do niewielkiej potyczki 2 września 1863 r.  Na tym przygranicznym obszarze walczyły też inne oddziały, m.in. pod Hutą Krzeszowską 1 grudnia 1863 r. uległy rozbiciu oddziały Krysińskiego i Kozłowskiego. Z powstaniem styczniowym wiąże się też bezpośrednio uwłaszczenie chłopów  w 1864 r.   Powiat biłgorajski został utworzony w 1867 r.  W skład powiatu wchodziło początkowo cztery miasta- Biłgoraj, jako siedziba powiatu oraz Józefów, Tarnogród i Krzeszów, ponadto 13 gmin wiejskich: Aleksandrów, Babice, Biłgoraj, Biszcza, Huta Krzeszowska, Kocudza, Krzeszów, Księżpol, Lipiny, Łukowa, Majdan Sopocki, Sól, Wola Różaniecka. W latach 1869-1870 prawa miejskie utracił Krzeszów, Józefów i Tarnogród. W powiecie mieszkała ludność mieszana, głównie Polacy, Rusini i Żydzi. W 1867 r. zamieszkiwało tu 74 826 osób. Był to w tym czasie jeden z najbardziej zaludnionych powiatów. W 1897 r. powiat biłgorajski liczył 10240. Powiat biłgorajski był zróżnicowany pod względem religijnym. Zamieszkiwali w nim katolicy, grekokatolicy, prawosławni i Żydzi (wyznanie mojżeszowe). Pomiędzy ludnością różnych wyznań nie było większych zatargów. W 1875 r. nastąpiła kasata unickiej diecezji chełmskiej, która odtąd stała się oficjalnie prawosławną. Wszystkich unitów zaliczono przymusowo do wyznania prawosławnego. Wcześniej na tym terenie działało zaledwie cztery parafie prawosławne – w Tarnogrodzie, Luchowie, Babicach i Potoku Górnym, po 1875 – 18. Działało dziewięć parafii katolickich (Biłgoraj, Górecko Kościelne, Huta Krzeszowska, Józefów Ordynacki, Krzeszów, Łukowa, Potok Górny, Puszcza Solska i Tarnogród). Nie istniały w powiecie żadne zakony po kasacie w 1864 r., kiedy zlikwidowano klasztory franciszkanów w Górecku Kościelnym i Puszczy Solskiej. Synagogi funkcjonowały w Biłgoraju, Józefowie, Krzeszowie i Tarnogrodzie. W 1905 r. kwietniowym ukazem tolerancyjnym  pozwolono zamienić religię prawosławną na inne wyznanie chrześcijańskie. Jednakże znaczny spadek wiernych po wprowadzeniu ukazu był motywacją do podjęcia przez rosyjską Dumę sprawy utworzenia nowej guberni, gdzie ludność prawosławna stanowiłaby większość. 6 lipca (23 czerwca) 1912 r. Duma podjęła uchwałę o utworzeniu guberni chełmskiej. W wyniku tego prawie cały powiat biłgorajski znalazł się w jej składzie umniejszony o kilka gmin uznanych za zamieszkałe w większości przez Polaków. Pozostała część wraz z Biłgorajem weszła w skład Chełmszczyzny. W powiecie tylko w trzech gminach – Biszczy, Babicach i Księżpolu ludność prawosławna stanowiła ponad 50 proc. mieszkańców. Nowy powiat biłgorajski był mniejszy, liczył jedno miasto, dwie osady – Tarnogród i Krzeszów oraz 10 gmin, w nich 101 wsi. W 1913 zamieszkiwało go 102 382 osoby. Powierzchnia powiatu wynosiła 999,14 km². Powiat biłgorajski był najbardziej zacofanym obszarem w guberni pod względem gospodarczym. Rozwijał się jedynie przemysł rolno-spożywczy, głównie młynarstwo. Dominującą formą produkcji pozostało rzemiosło i manufaktura. Poza sitarstwem w Biłgoraju i okolicach, w Tarnogrodzie, ale i po wielu wsiach zajmowano się tkactwem (płótno lniane i konopne) i kuśnierstwem. Na zły stan gospodarki w powiecie z pewnością wpływ miał fatalny stan komunikacji. Do czasów I wojny w powiecie było zaledwie siedem km drogi bitej.  Nie było linii kolejowej, jedyną spławną rzeką był San, tylko pod Krzeszowem dotykający granic powiatu.   Muzeum Ziemi Biłgorajskiej  

O historii powiatu biłgorajskiego, wyjątkowych ludziach  i ciekawych miejscach, przeczytacie co tydzień w papierowym wydaniu Nowej Gazety Biłgorajskiej. Regionalistów, miłośników historii i tych, którzy mają ciekawe zdjęcia, czy informacje, zapraszamy do kontaktu: nowa@gazetabilgoraj.pl