Jeden z najbardziej tragicznych dni w Biłgoraju

Od początku 1942 roku w Biłgoraju nasilił się terror wobec Żydów. Rozstrzeliwań dokonywano pod najmniejszym pretekstem. Najbardziej aktywni byli w tym żandarmi i gestapowcy Stanisław Majewski, Ryszard Barda, Roman Kolb i inni. Podobnie jak w innych miejscowościach powiatu, w Biłgoraju w pierwszej kolejności eksterminacji poddano elitę społeczności żydowskiej. 14 stycznia lub 3 maja został aresztowany i rozstrzelany przewodniczący biłgorajskiego Judenratu Hillel Janower. Nieco później życie stracili członkowie Rady Żydowskiej: Szymon Bin, Szmuel Lejb Olender i Efraim Waksszul. Przewodniczącym rady został Hersz Zylberberg. Kolejny skład Judenratu na początku sierpnia otrzymał zadanie sporządzenia listy 1000 osób, które rzekomo miały zostać deportowane do obozu pracy na Ukrainie. Rzemieślnicy, członkowie Judenratu i pracujący w niemieckich przedsiębiorstwach mieli uniknąć deportacji. Rozkaz Niemców został wykonany. Podczas sporządzania listy deportacyjnej niektórzy płacili duże sumy za to, żeby na niej się nie znaleźć. 9 sierpnia 800–1000 Żydów stawiło się na placu; niektórzy zabrali ze sobą członków rodzin spoza listy, nie wierząc w istnienie obozów zagłady. Do grupy z Biłgoraja dołączono Żydów z getta tarnogrodzkiego (liczebność tej drugiej grupy szacuje się na 800–1500 osób). Po marszu do stacji kolejowej w Zwierzyńcu wszystkich deportowano do obozu zagłady w Bełżcu. W mieście pozostało według różnych danych około 600–800, lub ok. 1500 żydowskich mieszkańców. Zgromadzono ich w nadal otwartym getcie. W wyznaczone godziny Żydzi mogli opuszczać jego teren, żeby kupić jedzenie. 1 listopada administracja niemiecka, poprzez przewodniczącego Judenratu Zylberberga, przekazała rozkaz, na mocy którego 70 mieszkańców biłgorajskiego getta przeniosło się do małego zamkniętego getta. Przeważnie byli to rzemieślnicy (w tym ok. 30 krawców) i członkowie ich rodzin. Pewna liczba ludzi przedostała się na teren tego getta nielegalnie i ukryła się w różnych miejscach (na strychach, w piwnicach itp.). Likwidacja głównego getta rozpoczęła się już następnego dnia. 2 listopada o świcie stacjonujący w Biłgoraju SS-mani, funkcjonariusze 67. Batalionu Policji Rezerwy, a także wachmani z Trawnik zebrali wszystkich Żydów, z wyjątkiem tych przebywających w getcie zamkniętym, i po rewizji zgromadzili ich w drewnianych barakach na terenie starego cmentarza żydowskiego. W trakcie akcji żydowscy mieszkańcy Biłgoraja byli bici; część osób zabito. Tego samego wieczoru do miasta przyprowadzono Żydów z Tarnogrodu, których również zamknięto w barakach. Następnego dnia wszystkim kazano przejść do stacji kolejowej w Zwierzyńcu. W trakcie marszu lub już w punkcie zbiorczym do grupy dołączono ok. 500-1000 Żydów z Goraja, Krzeszowa i Frampola. 4 listopada wszystkich załadowano do wagonów towarowych i wysłano do obozu zagłady w Bełżcu. W tym samym dniu żydowskich pacjentów ze Szpitala Powiatowego rozstrzelano za szpitalnym ogrodzeniem i tamże pogrzebano. Mieszkańcy getta szczątkowego zebrali ok. 200 ciał zamordowanych w trakcie akcji ludzi. Przez kolejne miesiące poszukiwano ukrywających się Żydów; rozstrzeliwano ich na terenie cmentarza żydowskiego na Piaskach (ob. ul. Konopnickiej). W ten sposób zamordowano ok. 300 osób. Zamknięte getto zostało zlikwidowane w styczniu (7, 10 lub 15 stycznia) 1943 r. Grupę młodych mężczyzn wysłano do obozu pracy w Zamościu, większość pozostałych rozstrzelano. W mieście do wykonania różnych prac Niemcy zostawili jedynie kilku Żydów, trzem z nich udało się uciec. Podczas akcji likwidacyjnych ukryło się kilkuset biłgorajskich Żydów. Okupację przeżyli nieliczni. Pozostali zginęli wskutek niejednokrotnych przeszukiwań terenu i denuncjacji. Ostatnią kryjówkę na terenie miasta wykryto w styczniu 1943 r.   info: Teatr NN/foto: UM Biłgoraj