Żydów było u nas więcej niż Polaków

Tuż przed wybuchem II wojny światowej Biłgoraj liczył ponad 8 tys. mieszkańców, wśród których było około 5 tys. Żydów. W młodości mieszkał tu Isaac Bashevis Singer, laureat literackiej Nagrody Nobla, wnuk rabina z Biłgoraja. Niemal wszyscy Żydzi zostali wymordowani w czasie okupacji niemieckiej. Po wojnie społeczność żydowska w Biłgoraju nie odrodziła się. Właściwie to dzięki Zamoyskim Żydzi w XVII wieku zaczęli masowo przybywać do miast ordynackich (Goraj, Turobin, Janów, Tarnogród, Krzeszów). Powstawały bożnice, czyli synagogi oraz kahały (dzielnice żydowskie). Z inwentarzy wynika, że ludność żydowska była bardzo majętną grupą mieszczan, to oni zamieszkiwali przy rynku, zajmowali kramnice oraz płacili większy niż zazwyczaj czynsz za posiadanie domu i właśnie kramnic. Żydzi posiadali także place oraz ogrody. Ludność żydowska tworzyły w miastach gminę żydowską, która była odizolowana od chrześcijańskiej gminy polskiej. Nie istniały właściwie małżeństwa polsko-żydowskie.  Dobra organizacja w kwestii handlu oraz pomnażanie ich dochodów z tego źródła spowodowały, że dobre relacje polsko-żydowskie na ogół były pozorowane, a w praktyce doszło do częstych zatargów pomiędzy wyznawcami judaizmu a chrześcijanami. Handel i rzemiosło stanowiły byt dla osadnictwa żydowskiego, a także ogrody, browary (dawniej nazwane winnicami, które nie miały nic wspólnego z produkcją wina!) oraz hodowla bydła i uprawa roli na własne potrzeby. Językiem Żydów był jidysz, czyli plątanina języków staroniemieckiego, polskiego, ruskiego i hebrajskiego. Święta obchodzono w soboty. Żydzi tworzyli tzw. cechy, m.in. rzeźnickie, piekarskie, sukiennicze czy szewskie. Płacili oni w zależności od miasta czynsze na rzecz ordynacji oraz musieli dostarczyć w pewnej ilości produkty własnej roboty. Na przykład w Tarnogrodzie Żydzi musieli dostarczyć "łojowe", czyli topiony tłuszcz w celu produkcji świec. Natomiast rzeźnicy mieli obowiązek dostarczyć mięso czy skóry z trzody chlewnej, czy bydła. Majętni Żydzi dzierżawili karczmy, młyny czy gorzelnie, zwaną arendą. W kwestii sądownictwa spory między Żydami rozstrzygano w obecności starszyzny w synagogach. Jednak w ordynacji Żydzi rozstrzygali spory sądowe przed sądem I instancji, czyli miejskim oraz II i ostatniej instancji, czyli Trybunałem Zamojskim. Sprawy poważne między Żydami były rozstrzygane przez Sąd Rady Ekonomicznej. Żydzi mieli niezwykle burzliwe dzieje (wewnętrzna imigracja z miast królewskich do prywatnych, rzeź podczas Powstania Chmielnickiego w latach 1648-1651, czy epidemie). Żydzi, szczególnie z Turobina, schronili się w okolicznych wsiach, chroniąc się przed morowym powietrzem. Z tego powodu w 1712 roku ordynat Tomasz Józef Zamoyski wydał specjalny dokument, który wezwał Żydów do powrotu do miasta pod groźbą konfiskaty majątków, aby zaczęli zajmować się handlem i płacić podatki.   (...)  

Cały tekst o Żydach na Ziemi Biłgorajskiej w najnowszym papierowym wydaniu Nowej Gazety Biłgorajskiej.